در آغاز بحث برای اینکه خوانندگان تصوری از فلسفه تعلیم و تربیت داشته باشند، تعریفی از فلسفه تعلیم و تربیت به دست میدهیم و سپس در جای خود به تفصیل آن را بررسی می کنیم. فلسفه تعلیم و تربیت شاخه ای از فلسفه است که فرایند تعلیم و تربیت را با روش فلسفی بررسی میکند.

معمولا در گفتگوهای معلمان و دانشجویان این پرسش مطرح می شود که فلسفه تعلیم و تربیت به صورت عام و فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی به صورت خاص، چه ضرورتی دارد؟ اصلا فلسفه علمی است که محتوای آن چیزی نیست جز یک مشت مطالب سخت فهم و انتزاعی که ارتباط چندانی با حوادث، وقایع و جریانهای ملموس و اثرگذار زندگی ندارد.

فلسفه تعلیم و تربیت نیز که شاخه ای از فلسفه است همان ویژگی ها را از رشته مادر به ارث برده است و به همین جهت، محتوای آن بسیار سخت و دیریاب است؛ اصطلاحات و تعابیرش چنان قلمبه سلمبه است که نمی توان از آن سر در آورد؛ و مباحث آن بسیار کلی و انتزاعی است و به همین دلیل هم گره از کار معلم، مدير، والدین و دیگر دست اندر کاران تعلیم و تربیت باز نمی کند.

برای نمونه، در فلسفه تعلیم و تربیت بحث طولانی و خسته کننده ای درباره تعریف تعلیم و تربیت یا تدریس مطرح می شود که در عین پیچیده و قلمبه سلمبه بودن، تأثیری در کار روزانه معلم و پدر و مادر و مدیر مدرسه ندارد، در حالی که تعلیم و تربیت، یعنی آموزش دادن و ارزشیابی کردن و تدریس، یعنی رفتن سر کلاس و درس گفتن؛ به همین سادگی.

برخلاف موجودات دیگر که هویتشان در همان ابتدای تولد، یا در اوایل زندگی شکل گرفته و ثابت می ماند، هویت انسان در طول حیاتش، پیوسته در حال شکل گیری و به همین جهت، پويا و متغیر است. این تغییرات می تواند در جهت تعالی و تکامل یا در جهت انحطاط و سقوط باشد.

به همین جهت، انسان ها از نظر هویتی یک دست نیستند و تنوع هویتی انسان ها دامنه ای بسیار وسیع را دربر می گیرد. انسان می تواند هویتی از سنخ ملائکه و بلکه برتر داشته باشد و میتواند هویتی همانند حیوانات و بلکه پست تر داشته باشد.

عوامل مختلفی در شکل گیری هویت انسان مؤثرند. پدر و مادر، مدرسه و دانشگاه، دوستان و رسانه های جمعی و حکومت، امیال و گرایش های انسان، ویژگی های جسمی و ذهنی و روحی ارثی، فطرت الهی، حواس و عقل، اختیار و اراده همگی در شکل گیری هویت انسان و در تعالی کا انحطاط آن مؤثر هستند.

برخی از این عوامل مانند دوستان و مدرسه، رسانه ها و محیط زندگی تا حدود زیادی در اختیار انسان و برخی نیز مانند والدین و ویژگیهای ارثی (مانند بهره هوشی، توانایی جسمی)، فرهنگ و حکومت حاکم بر جامعه خارج از اختیار او هستند؛ بنابراین، شکل گیری هویت انسان، نه کاملا در اختیار خود فرد است، به گونه ای که بتواند هویتش را دقیقا به همان صورتی که مطلوب اوست بسازد، نه کاملا خارج از اختیار اوست به گونه ای که خود او در ساختنش نقشی نداشته باشد.